Tıbbi ve aromatik bitkiler, insanlığın sağlık faaliyetleri ile ilgilendiği günden bu yana kimi zaman profesyonel yöntemler ile, kimi zaman da deneme yanılma yöntemleri ile tedavi amaçlı kullanılan bitkilerdir.
Tıbbi ve aromatik bitkiler, alternatif tıp ismiyle pek çok ilaç, tedavi ve moleküler biyoloji alanında kullanılmaktadır. İnsan ve hayvan sağlığı alanında sıkça kullanılan tıbbi ve aromatik bitkiler günümüzde farklı otoritelerin onayı ile resmi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Ülkemiz, coğrafi konumu ve iklimi sebebiyle tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliği için oldukça verimli topraklara sahiptir. Türkiye, tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliği tarımsal potansiyeli ile dünyanın önde gelen ülkelerinden biridir. Avrupa kıtasında üretilen tıbbi ve aromatik bitki türü 12.000 iken, Türkiye’de bu ortalama, 9500’ün üzerindedir.
Ülkemizde tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliği; Marmara, Ege, Akdeniz, Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygınlaşmaktadır. Bu bölgelerde aromatik bitkilerin üretimi, sanayicilerin ve tüketicilerin ihtiyaçlarına kaliteli ve doğal bir şekilde cevap veren doğrultuda gerçekleştirilmektedir.
Ülkemizin zengin bir coğrafi floraya sahip olması ve Akdeniz, Avrupa-Sibirya, İran-Turan gibi tıbbi bitki coğrafyalarını birbirine bağlayan konumda bulunması, ülkemizin birçok aromatik bitki türünün gen merkezi olmasını da beraberinde getirmiştir.
Doğu Akdeniz illerimizden Hatay il sınırları içerisinde yer alan Amanos Dağları başta olmak üzere ülkemizde yer alan pek çok dağ, vadi ve plato, tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliği yönünden zengin topraklara sahiptir. Büyüleyici coğrafyasıyla Hatay; 2000’den fazla aromatik bitki türüyle ülkemizin en çok tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğinin gerçekleştirildiği alanlarındandır.
İzmir başta olmak üzere; Manisa, Uşak ve Muğla illeri de Türkiye’de tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğinin önde gelen merkezlerdendir.
Türkiye’de tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğinde “tarımı gerçekleştirilen toplama” ve “olduğu gibi doğadan toplama” olmak üzere iki tür toplama çeşidi gerçekleştirilmektedir.
Ülkemizde; kimyoni kekik, çemeni rezene, anason, nane, haşhaş ve kişnişin, tarımı gerçekleştirilen tıbbi ve aromatik bitki türlerindendir.
Mahlep, ıhlamur, adaçayı, biberiye, ardıç kabukları, defne ve meyan kökü aromatik bitkilerinde ise doğan toplama yöntemi kullanılmaktadır.
Türkiye’de tarımı yapılan ya da doğadan toplama yöntemi kullanılan bu aromatik bitkiler, iç ve dış ticarete büyük rol oynamaktadır.
Türkiye, tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğinde Avrupa’nın pek çok ülkesinden daha fazla üretime ve daha fazla bitki türüne sahiptir. Bu yönüyle Türkiye, dünyada aromatik bitkiler ihracatında büyük pay almaktadır.
Türkiye’de en çok ticareti yapılan tıbbi ve aromatik bitkiler; kekik, haşhaş, defne, kimyon, adaçayı, kırmızıbiber, mahlep, çay ve bitkisel çaylar olarak sıralanabilir. Türkiye’nin ihracat payında kekik, %25’lik bir pay ile ilk sırada yer almaktadır.
Türkiye’de tıbbi aromatik bitki çeşitleri, sahip olduğu zenginlik ve üretim çokluğu ile pek çok sektörde kullanılmaktadır. Üretimi gerçekleştirilen tıbbi ve aromatik bitkiler; sağlık, kozmetik ve gıda sektörlerinde bir kullanıma sahiptir.
Gıda sektöründe kullanılan aromatik bitkiler, çeşitli keyif verici içeriklerin yanı sıra; gıda koruyucu, tat zenginleştirici, renk ve aroma verici olarak da kullanılmaktadır.
Sağlık alanında kullanılan tıbbi ve aromatik bitkiler, insan ve hayvan sağlığını destekleyen ürünler içerisinde yer almaktadır. Ek olarak bu bitkilerin onayları, pek çok resmi kurumdan alınmakta ve onaylı olarak satışları gerçekleştirilmektedir.
Ülkemizde tıbbi ve aromatik bitkilerin kullanıldığı bir diğer alan ise kozmetik sektörüdür. Kozmetik sektöründe kullanılan tıbbi ve aromatik bitkiler, doğal ve organik ürün kullanımına artan talep ile pazarda büyük bir pay kazanmaktadır.
Tıbbi ve aromatik bitlikler, kullanım alanlarının ve ticaretinin artmasına paralel olarak her geçen gün daha geniş üretim hacmi kazanmaktadır. Özellikle 2019 yılında dünya çapında gerçekleşen salgın sebebiyle yalnızca Türkiye’de bitkisel ürünlerin üretiminde ve satışında %45 artış görüldüğü belirtilmektedir.
Dünya genelinde adaçayı bitkisi; uçucu yağlar, alternatif tıp ilaçları, gıda katkı maddesi ve kozmetik/parfümeri alanlarında kullanılmaktadır. Türkiye’de adaçayı üretiminin büyük bir kısmı; Anadolu Adaçayı ve Büyük Çiçekli Adaçayı türleri ile gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde adaçayı tıbbi ve aromatik bitkisinin doğadan toplanması da mümkündür. Ancak bu yöntem, vakit kaybına ve yeterli üretimin sağlanmamasına yol açmaktadır.
Dünyanın pek çok ülkesine Türkiye’den adaçayı ihracatı gerçekleştirilmektedir. Bu sayede ülkemize önemli miktarlarda döviz girişi sağlanmaktadır.
2020 yılı içerisinde 2.176 ton adaçayına karşılık 8.155.503 dolar döviz girdisi elde edildiği bilinmektedir. Dış ticaret üretim ve ticaret oranları göz önüne alındığında, arz talep dengesini sağlamak amacıyla ülkemizde adaçayı tarımının yapılması büyük önem taşımaktadır.
Biberiye bitkisi ballıbabagiller familyasına ait, ince yapraklım ve her zaman yeşil kalabilen bir bitkidir. Halk arasında kuşdili olarak da bilinmektedir.
Çalı görünümüne ve mor çiçeklere sahip olan biberiye bitkisi, ülkemizde sıklıkla Akdeniz Bölgesi’nde yetişmektedir.
Türkiye’de biberiye bitkisi, özellikle Mersin ve Adana yörelerinde doğal bir yayılış gösterir.
Türkiye’de biberiyenin doğal yayılış bölgesi Çiftlik Köyü/ Mersin’den başlayarak, Adana merkezli bir yarım ay çizer ve Çamtepe/Yumurtalık’ta son bulur. Ülkemizde biberiye bitkisinin en çok üretiminin gerçekleştirildiği Adana ve Mersin bölgelerinde biberiye bitkilerinin bilinçsizce hasat edilmesi ve yetiştirme alanlarına farklı tarım ürünlerinin ekilmesi nedeniyle, biberiye bitkisinin dolayı doğal yayılış alanlarında günden güne azalma görülmektedir.
Farmakolojik araştırmalara göre; çörek otunun en önemli bileşenlerinden biri olan timokinon maddesi; antioksidan, antitümör, antimikrobiyal, antifungal, anti–hipertansif, antibakteriyel özelliklere sahiptir. Bu özelliklerin de bağışıklık sistemini desteklediği bilinmektedir.
Politik ve ekonomik sebepler ile son yıllarda dünya genelinde çörek otu yetiştiriciliği, çoğu ülkede azalmaktadır. Çörek otuna artan talebin karşılanamaması nedeniyle ülkemizde çörek otu yetiştiriciliği alanında gerçekleştirilecek tüm faaliyetler desteklenmektedir. Çörek otunun arz talep dengesi göz önüne alındığında Türkiye’nin dış pazarda küresel bir üstünlüğe sahip olması istenmektedir.
Türkiye’de çörek otu üretimi 2012 yıl itibariyle 2.299 dekar alanda gerçekleştirilmekte iken, 2019 yılı sonrası bu rakam yaklaşık 16 kat artarak 37.085 dekar alana yükselmiştir.
Türkiye’de çörek otu üretim miktarı 2021 yılından ortalama 161 ton olarak belirlenirken, 2019 yılında 22 kat artış yaşayarak 3.603 tona ulaşmıştır.
Ülkemizde çörek otu üretimi yaygın olarak; Burdur, Uşak ve Konya illerinde gerçekleştirilmektedir. Ülkemizin uygun iklim koşullarına ve uygun tarım arazisi arazilerine sahip olması, Türkiye’yi çörek otu üretiminde dünyanın önde gelen ülkelerinden olmaya yaklaştırmıştır.
Türkiye’de üretimi gerçekleştirilen tıbbi ve aromatik bitkiler içerisinde kekik, ilk sırada yer almaktadır. Türkiye’de kekik üretimi 2008 yılına dek ortalama 60647.40 dekar alanda gerçekleştirilirken, 2019 yılında kekik üretimi bir ivme kazanarak %159.00 artmış ve 157074 dekara ulaşmıştır.
2019 yılındaki artış itibariyle Denizli, Türkiye’deki kekik üretiminin %92.49’una ve üretim miktarının %87.55’ine sahip olmuştur.
Manisa ve Uşak illeri kekik üretiminin %4.08 ve %3.73’ünü gerçekleştirmektedir. Denizli, Uşak ve Manisa dışında yer alan iller ise Türkiye’deki kekik üretiminin %4.64’ünü oluşturmaktadır.
